ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅੱਕਦਾ, ਥੱਕਦਾ, ਯੱਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਟੀਚਾ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੀ ਨਿਰੰਤਰ ਮਿਹਨਤ ਜਿੱਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਹੌਂਸਲਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ, ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਹਾਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਭਰ ਵਗਦਾ ਦਰਿਆ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦਾ ਮੁਥਾਜ਼ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਹੈ, ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਲਾਲ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਮਾਰਚ 1917 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ, ਪਿਤਾ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਦੇ ਕਸਬੇ ਧਮਿਆਲ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) 'ਚ ਹੋਇਆ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਆਇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਬਣਾਇਆ। ਡਾ. ਸੁਹੇਲ ਦੁੱਗਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਪੁੱਤਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਐਮ. ਏ. ਕੀਤੀ। ਆਲ ਇੰਡੀਆਂ ਰੇਡੀਓ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1942 ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦੀ ਪਦਵੀ ਤੋਂ 1966 'ਚ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਜਲੰਧਰ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 1973 ਤੱਕ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟਰੱਸਟ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1973 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਿਬ 5 ਸਾਲ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੇ ਲੱਗ ਭਗ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਰਹੇ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਧੀਆ ਲਿਖਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਈਆਂ। ਲੇਖਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨਿਆ। ਦੁੱਗਲ ਦੀ 'ਸਵੇਰ ਸਾਰ' ਕਹਾਣੀ ਛਪਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਸ਼ਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਲਾਹੀ ਗਈ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਆਇਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਲਿਸਟ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਾਂ, 'ਕਿਸੇ ਪਹਿ ਖੋਹਲੂ ਗੱਠੜੀ' (ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ), 'ਇੱਕ ਗੀਤ ਦਾ ਜਨਮ', 'ਇਕਛਿਟ ਚਾਨਣ ਦੀ', 'ਨਵਾਂ ਘਰ', 'ਸੋਨਾਰ ਬੰਗਲਾ ਤੇ ਤਰਕਾਲਾਂ ਵੇਲੇ', 'ਹਾਲ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦਾ', 'ਦਿਲ ਦਰਿਆ', 'ਮੈਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀਵਾਨੀ', 'ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਮੋੜਦੇ', 'ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਸਾਥ', 'ਮਾਂ ਪਿਓ ਜਾਏ', 'ਇੱਕ ਦਿਲ ਵਿਕਾਊ', 'ਅੰਮੀ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਐ', 'ਸਰਦ ਪੁੰਨਿਆਂ ਦੀ ਰਾਤ', 'ਮਨ ਪ੍ਰਦੇਸੀ', 'ਜਲ ਕੀ ਪਿਆਸ ਨਾ ਜਾਇ', 'ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ', 'ਕਰਾਮਾਤ', 'ਸਵੇਰ ਸਾਰ', 'ਪਿੱਪਲ ਪੱਤੀਆਂ', 'ਹੰਸਾ ਆਦਮੀ', 'ਸਭੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲ ਸਦਾਇਨ', 'ਪਾਰੇ ਮੇਰੇ', 'ਡੰਗਰ', 'ਇਕਰਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਰਾਤ', 'ਫੁੱਲ ਤੋੜਨਾ ਮਨ੍ਹਾ ਹੈ', 'ਮਾਝਾ ਨਹੀਂ ਮੋਇਆ', 'ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ', 'ਢੋਇਆ ਹੋਇਆ ਬੂਹਾ', 'ਇੱਕ ਅੱਖ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ' (ਨਾਟਕ), 'ਯੁੱਗ ਕਵੀ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ' (ਕਾਵਿ-ਬਿੰਬ), 'ਗੁਰੂ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ', 'ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ' ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਚਾਰ ਜਿਲਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ, 'ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਫਲਸਫੇ' ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 24 ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 10 ਨਾਵਲ, 7 ਨਾਟਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 2 ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 7 ਅਲੋਚਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਆਦਿ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਆਫ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ 118 ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਗਰੈਜ਼ੂਏਸ਼ਨ ਕੋਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ 500 ਦੇ ਲਗਭਗ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਬਹੁ-ਭਸ਼ਾਈ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਲੇਖਕ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ, ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ ਅਲੋਚਨਾ ਤੇ ਕਲਮ ਅਜਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਉੱਥੇ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤੇ। ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨਮਾਨਿਤ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਸ਼ਾਇਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1988 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 'ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ' ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਰਵ-ਸ੍ਰੇਸ਼ਠ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ।ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਝੋਲੀ ਪਿਆ। ਸੰਨ 2007 ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨੇ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ, ਗਾਲਿਬ ਸਨਮਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਸਨਮਾਨ, ਸੋਵੀਅਤ ਲੈਂਡ ਇਨਾਮ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਵੈਦ ਆਦਿ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਹੋਏ। ਕਲੱਬਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਹੈ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ, ਪਿੰ੍ਰਸੀਪਲ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ, ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾਤਾ ਆਦਿ ਅਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ, ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਗੁਜਰਾਲ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਕੁਲਦੀਪ ਨਈਅਰ, ਭਾਪਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਕਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੂੜੇ ਮਿੱਤਰ ਸਨ। ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਵਿੱਦਿਅਕ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ, ਟਿਉਨੇਸ਼ੀਆ, ਉੱਤਰੀ ਕੋਰੀਆ, ਸਿੰਘਾਪੁਰ, ਰੂਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਬੁਲਮਾਰੀਆ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਿੱਲੀ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲੇ ਕਿਤੇ ਟੂਰ ਤੇ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਨਾਵਲ 'ਇਹ ਅੱਗ ਕਦੋਂ ਬੁਝੇਗੀ?' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੇਟ ਮੈਨ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਫੜਾ ਆਂਦਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਹੀ 50 ਪੈਸੇ ਵਾਲਾ ਕਾਰਡ ਡਾਕੀਆ ਫੜ੍ਹਾ ਗਿਆ। ਲਿਖਿਆ ਸੀ 'ਪ੍ਰੀਤੀਮਾਨ' ਹੁਣੇ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ। ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਮਾਨ ਦਾ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖ ਬੰਧ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਦੇਸ਼ੋਂ ਆ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਂਗਾ। ਵੈਸੇ ਲੋੜ ਹੈ ਅੱਜ ਦਾਜ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦੀ, ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ਾ ਠੀਕ ਚੁਣਿਆ ਹੈ। ਆਪ ਦਾ ਨਾਵਲ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਨਾਵਲ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੇ ਮੁਬਾਰਕਾਂ। ਨਵੇਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਿਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਤਸਾਹ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ 26 ਜਨਵਰੀ 2012 ਨੂੰ 94 ਵਰ੍ਹਿਆ ਦੀ ਉਮਰ ਭੋਗ ਕੇ ਸਦਾ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਗਏ। ਭਾਵੇਂ ਦੁੱਗਲ ਸਾਹਿਬ ਅੱਜ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਤਾਜਾ ਰੱਖੇਗਾ। ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਸਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਰਹੇਗੀ।
ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤੀਮਾਨ
ਪਿੰਡ ਤੇ ਡਾਕ ਘਰ ਰਾਮਪੁਰਾ
ਤਹਿਸੀਲ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬਠਿੰਡਾ (ਪੰਜਾਬ)
ਪਿੰਨ ਕੋਡ 151103
ਮੋ: 97792-97682